ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 5، مرداد 1399 ، شماره پی در پی 51

مقایسۀ عاشقانه های حماسی و غنایی (با تکیه بر «زال و رودابه»، «رستم و تهمینه» و «بیژن و منیژۀ» شاهنامۀ فردوسی و «خسرو شیرین» و «لیلی و مجنون» نظامی)

صفحه (115 - 133)
مرجان علی اکبرزاده زهتاب (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : زمستان 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : زمستان 1398

چکیده

مقالۀ حاضر، برآن است، عاشقانه های ادب حماسی و غنایی را با استناد به شواهد مثال شعری بکاود و تفاوتهای این دو را برشمارده، تحلیل کند. مهمترین پرسش پیش روی، این است که: با توجه به تفاوتهای سبک خراسانی و عراقی، عاشقانه های حماسی- به عنوان یکی از نمودهای سبک خراسانی-(«زال و رودابه»، «رستم و تهمینه»، «بیژن و منیژۀ» شاهنامه) با عاشقانه های غنایی- به عنوان یکی از نمودهای سبک عراقی-(«خسرو شیرین» و «لیلی و مجنون» نظامی) دارای چه وجوه تفاوتی است؟ یافته های تحلیلی این پژوهش چنین است: عشق در عاشقانه های حماسی، امری حاشیه ای به شمار میرود و در کنار دلاوریها معنا مییابد، اما عشق در عاشقانه های غنایی، هستۀ اصلی داستان و امری زیربنایی است. عاشق، در عشقهای حماسی، با وجود عشق، همچنان ابهت و غرور خود را حفظ کرده، آن را فدای معشوق نمیکند، اما عاشق در عشقهای غنایی، خاکسار، دردمند و نالان است. زنان به عنوان معشوق در عاشقانه های حماسی، پیشرو در عشق، فعّال و جسورند، اما در عاشقانه های غنایی، منفعل و تاثیر‌پذیرند. وصف زیبایی یار در عاشقانه های حماسی، مختصر، ملموس و زمینی است، ولی در عاشقانه های غنایی، بسیار مفصّل، لطیف، خیال‌انگیز و فرازمینی. توصیف طبیعت نیز در عاشقانه های حماسی، کوتاه، ملموس و زمینی، اما در عاشقانه های غنایی، بسیار طولانی، خیال‌انگیز و فرازمینی است.

کلمات کلیدی
عشق , عاشق , معشوق , ادب غنایی , ادب حماسی

• ارسطو و فن شعر، زرین‌کوب، عبد الحسین(1357) چاپ اول، تهران: امیر‌کبیر.
• انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور(1380) شیراز: نوید شیراز.
• پرنیان پندار، جستارهایی در ادب و فرهنگ(مجموعه مقالات)،کزازی، میر جلال الدّین(1376) تهران: روزنه.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله(1368) ج1، تهران: فردوسی.
• «تحلیل ژرف‌ساخت گونۀ عشق و پیوند در حماسه»، جعفرپور، میلاد و دیگران(1393) مجلۀ شعر‌پژوهی(بوستان ادب)، شمارۀ چهارم، پیاپی 22، صص75-56.
• حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح الله(1352) تهران: امیر‌کبیر.
• خسرو شیرین، نظامی گنجوی، ابو محمد الیاس(1376) با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• رویا، حماسه، اسطوره، کزازی، میر جلال الدین(1372) چاپ اول، تهران:مرکز.
• سخن‌سنجی، صورتگر، لطف‌علی(1346) تهران: ابن سینا.
• سیر غزل در شعر فارسی، شمیسا، سیروس(1376) چاپ 5، تهران: فردوس.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم(1373) به تصحیح ژول مول، جلد1.2.3.7، چاپ 4، تهران: سخن.
• لیلی و مجنون، نظامی گنجوی، ابو محمد الیاس(1376) با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• «مقایسۀ زنان در دو منظومۀ غنایی نظامی»، شعالی، مالک(1390) فصلنامۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبک‌شناسی، زمستان، شمارۀ 6، صص180-161.
• واژه نامک، دربارۀ واژه‌های دشوار شاهنامه، نوشین، عبدالحسین(1363) چاپ سوم، تهران: دنیا.